Krzysztof Trzcinski

Artykuł traktuje o systemie politycznym typu power-sharing, który określany jest mianem centrypetalizmu (ang. centripetalism). System centrypetalny ukształtowany został w dwóch ważnych – zwłaszcza ze względu na dużą liczbę ludności, wielkość gospodarek oraz posiadane zasoby surowców energetycznych – państwach wieloetnicznych: Nigerii i Indonezji. Państwa te mają prezydencki system rządów. Centrypetalizm dopuszcza do udziału we władzy reprezentantów elit politycznych różnych grup etnicznych, stymulując ich do pojednania, współpracy i integracji politycznej w poprzek podziałów etnicznych. W ten sposób ma osłabiać znaczenie tych podziałów w warunkach wieloetniczności. Szerszym celem centrypetalizmu jest ogólne zmniejszenie konfliktów w relacjach między reprezentowanymi przez elity polityczne grupami etnicznymi. Celami artykułu są: wyjaśnienie istoty centrypetalizmu; przedstawienie złożonego kontekstu etnopolitycznego w państwach, w których system ten został implementowany; omówienie głównych instytucji centrypetalizmu nigeryjskiego i indonezyjskiego; próba odpowiedzi na pytanie, czy centrypetalizm spełnia cele, dla których został ustanowiony; oraz wskazanie jego wad.

Artykuł traktuje w zarysie o istocie i głównych modelach power-sharing. Choć powersharing może być pojmowane w sposób bardzo szeroki, tematyka tego artykułu dotyczy jego wąskiego rozumienia. Odnosi się ono do fenomenu dzielenia się władzą państwową przez różne segmenty (np. grupy etniczne lub wspólnoty religijne) społeczeństw pluralnych (podzielonych, sfragmentaryzowanych), w tym zwłaszcza wieloetnicznych i/lub wieloreligijnych. Głównym celem artykułu jest wyjaśnienie treści power-sharing we wskazanym wąskim rozumieniu i wytłumaczenie w zarysie jego głównych modeli (konfesjonalizm, model Lewisa, konsocjonalizm, centrypetalizm).

Krzysztof Trzciński, ‘Some Remarks on the Idea of Rotational Presidency in an African State.’ The article has been published in “Afryka” 31-32, 2010, pp. 29-44. The main aim of this article is to explain and analyze in a critical way the concept of the rotational presidency, proposed for a multiethnic African state by a Ghanaian philosopher Kwame Gyekye. In his opinion, the presidency in an African state should be rotated between all ethnic groups. According to Gyekye, this system would allow the sharing of power between ethnic groups, create trust in their relations and, as a consequence, improve the coherence of a multiethnic state. However, Gyekye’s concept lacks some essential details and seems very difficult to be implemented. Wielu afrykańskich badaczy polityki i innych intelektualistów niezadowolonych z realiów sprawowania, czy wręcz zawłaszczania władzy przez rządzących we współczesnym afrykańskim państwie, szuka rozwiązań ustrojowych alternatywnych wobec obecnie istniejących. Pragną oni ustanowienia w afrykańskim państwie porządku demokratycznego, ale skrojonego na potrzeby jego wieloetnicznej specyfiki. Jedną z wysuwanych propozycji jest osłabienie pozycji prezydenta, który w Afryce zwykle wywodzi się z najliczniejszej lub najsilniejszej grupy etnicznej i posiada bardzo ważne oraz rozbudowane prerogatywy. Sposobem umniejszenia roli urzędu prezydenckiego może być rotacja przywództwa, która stosowana jest w niektórych porządkach ustrojowych (zwłaszcza w Szwajcarii, Bośni i Hercegowinie, na Komorach), a jej współczesnych korzeni należy szukać w ustroju dyrektoriatu z czasów Rewolucji Francuskiej.

Beniński filozof Paulin J. Hountondji jest autorem teorii systemu, która aspiruje do przynajmniej częściowego wytłumaczenia przyczyn złej kondycji afrykańskich społeczeństw i państw. Afrykański społeczno-polityczny stan rzeczy charakteryzuje, zdaniem Hountondjiego, przede wszystkim wadliwa organizacja struktur instytucjonalnych państw oraz codziennego życia Afrykanów. Hountondji krytykuje liczne wady afrykańskiej rzeczywistości - w tym inercję instytucji, działania pełne absurdów, marnowanie czasu, energii i zdrowia - i zarazem poszukuje ich ukrytych, „systemowych” podstaw. W rozumieniu Hountondjiego, system to zbiór wzajemnie ze sobą powiązanych elementów organizacji afrykańskich społeczeństw. Istniejący system jest kontrproduktywny dla rozwoju. Myśl Hountondjiego wydaje się być adresowana przede wszystkim do samych Afrykanów, których filozof zapewne chciałby zachęcić do przemyśleń nad tym, dlaczego nie dążą oni wystarczająco skutecznie do zmiany rzeczywistości, w której żyją. Hountondji dostrzega u Afrykanów brak „woli racjonalnej organizacji, woli wykorzystania niewielu dostępnych zasobów w najlepszy możliwy sposób i dla największego możliwego zadowolenia każdego”. Zarazem wskazuje podstawowe i niezbędne, w jego opinii, działania, które mogą prowadzić do zmiany systemu, który kreuje i utrwala afrykański stan rzeczy.

In the history of statehood, separatism is a natural phenomenon rather than something unusual. Separatism is mostly perceived as a group’s seeking to separate one part of the territory of a given country from the rest in order to create a new state organism (secessionism) or to unify within one country lands inhabited by people that form a single ethnocultural community (irredentism). Sometimes the idea of separatism serves as a negotiating strategy for a regional group to get from the state authorities benefits that are minor in comparison to territorial separation, e.g., the governance of a regional community within the framework of territorial autonomy, or better conditions for a region’s integration with the rest of the country. It is often the case, especially during a long-lasting intensification of a regional conflict, that separatism becomes the ideological legitimization for the outbreak and continuance of armed conflict, while the conflict itself turns into a way of life for at least some of its initiators and participants. Postcolonial Africa has been and will be experiencing conflicts of a separatist nature. One example of separatism in Africa that is extremely complex and interesting to the researcher in such problems is the conflict that has taken place since 1983 in the Senegalese region of Casamance.

Krzysztof Trzciński, ‘The Concept of an Ethnic Upper Chamber in a Bicameral Parliament in an African State (Part 2).’ The article has been published in “Afryka” 35, 2011, pp. 11-26 and is a continuation of the previous paper published under the same title in “Afryka” 34. Part 2 explains a couple of cases (of the Senate of Lesotho, and two Houses of Chiefs, in Botswana and Zambia) that seem useful in the analysis of the Nigerian political thinker Claude Ake’s concept of the ‘chamber of nationalities.’ According to the concept, in a multiethnic African state, a bicameral parliament should be constituted, of which the upper house should be created based on the existing ethnic divisions, allowing all ethnic groups to be represented in a balanced way and thus empowering the smaller of them. Implementation of this concept might contribute to the building of more peaceful and politically stable states in Africa. In the latter part of this article, a study of the political system of Bosnia and Herzegovina is discussed in short, with a particular focus on the case of the House of Peoples of Bosnia and Herzegovina that resembles Ake’s concept very closely. In the final part of the article, some drawbacks of Ake’s concept are brought up and discussed critically.

Artykuł, choć traktuje głównie o statusie jednostki w realiach i myśli politycznej monarchii absolutnej doby Bodinusa i Pufendorfa, odnosi się – toutes proportions gardées – do następującej kwestii: Czy członków państw niedemokratycznych, pozbawionych pełni praw i wolności politycznych, można określać mianem obywateli? Krzysztof Trzciński, Odwrócenie perspektywy: poddany jako obywatel w monarchii absolutnej, czyli o wieloznaczności pojęć lub ich różnym rozumieniu, „Przegląd Politologiczny” 3/2004, s. 93-106.

Krzysztof Trzciński, ‘The Concept of an Ethnic Upper Chamber in a Bicameral Parliament in an African State (Part 1).’ The article has been published in “Afryka” 34, 2011, pp. 30-42. It consists of two parts. Part 1 explains Nigerian political thinker Claude Ake’s concept of the ‘chamber of nationalities,’ in the context of the idea of recognizing and strengthening the ethnic groups’ rights in a multiethnic African state. According to the concept, in an African state, a bicameral parliament should be constituted. Its upper house should be created based on the existing ethnic divisions, allowing all ethnic groups to be represented in a balanced way and thus empowering the smaller of them. Implementation of this concept may contribute to the building of more peaceful and politically stable states in Africa. Ake’s opinions are enriched with the views of a Sierra Leonian philosopher George M. Carew that seem useful in the analysis of the whole concept. Next, a case study of the Ethiopian parliament’s upper chamber, House of Federation, is discussed. That chamber is a product and an essential part of the ethnic federalism system currently existing in Ethiopia. This case resembles Ake’s concept in many ways. Then, the Nigerian philosopher Ifeanyi A. Menkiti’s ideas, having some common points with the Ethiopian territorial structure and political system as a whole, are explained. Menkiti’s views teach what may be the realities of an ethnic federalism system, especially in an undemocratic environment. His opinions also seem complementary with some of Ake’s ideas concerning the ‘chamber of nationalities’ concept.

Wywodzący się z Ghany, a tworzący w Stanach Zjednoczonych Kwasi Wiredu należy do grona najwybitniejszych współczesnych filozofów afrykańskich. W swych rozprawach politycznych obnaża wady demokracji liberalnej i postuluje, by demokracja w Afryce była budowana w oparciu o rodzime tradycje polityczne, które mają, w jego opinii, charakter demokratyczny. Wiredu negatywnie ocenia kondycję współczesnych demokracji liberalnych przede wszystkim z powodu charakteryzującej je dalece antagonistycznej praktyki uprawiania polityki, która kontrastuje z typową dla niektórych społeczeństw afrykańskich tradycją koncyliacyjną. Ghański filozof optuje za wykorzystaniem w polityce afrykańskiej idei deliberacji (palaweru) oraz konsensualnego osiągania decyzji politycznych i proponuje zastąpienie partii politycznych działającymi na innych zasadach stowarzyszeniami politycznymi (political associations) oraz tworzenie rządu bez udziału partii politycznych. Proponowana przezeń koncepcja państwa pozapartyjnego (nonparty) jest atrakcyjna intelektualnie, ale rodzi liczne znaki zapytania.

Legitymacja należy do kluczowych zagadnień myśli politycznej i jest nierozerwalnie powiązana między innymi z takimi terminami jak państwo, władza, obywatele, poddani, prawa i obowiązki. Pojęcie legitymacji jest niezwykle ważne i być może właśnie z tego powodu jego istota stanowi temat wielu dyskusji. W tym artykule nie będziemy jednak analizować sporów definicyjnych. Ograniczymy się do podejścia, jakie proponuje Roger Scruton, unikając przedstawienia ścisłej definicji. Termin ‘legitymacja’ określa, jego zdaniem, to samo, co pojęcia ‘prawomocność władzy’ bądź ‘prawowite panowanie’. Gdy rządzący dzierżą władzę nie posiadając do tego uprawnienia, wówczas mówimy, że władza jest przez nich wykonywana bez legitymacji. Legitymacja dotyczy relacji między obywatelami (poddanymi) a władzą państwową lub – jak ma to miejsce na przykład w Afryce Subsaharyjskiej – lokalnym władztwem tradycyjnym. Pojęcie legitymacji odnosi się przede wszystkim do tak podstawowych zagadnień jak podporządkowanie się obywateli (poddanych) decyzji władz oraz prawo władzy państwowej (lub tradycyjnej) do ograniczania wolności obywateli (poddanych). Legitymacja była istotnym problemem politycznym na przestrzeni ludzkich dziejów i we wszystkich obszarach świata. Również i dziś stanowi aktualną kwestię. Władza we współczesnych państwach demokratycznych czerpie legitymację z woli elektoratu wyrażonej w wyborach. Nawet w takim wydawałoby się idealnym stanie rzeczy legitymacja niejednokrotnie stanowi przedmiot dyskusji. Seymour Martin Lipset pisze w tym kontekście o ‘szacunkowości’, czy też względności legitymacji i uważa, że ludzie w państwie uznają istniejący w nim system polityczny jako posiadający legitymację lub nie w zależności od tego, czy wartości systemu odpowiadają wartościom przez nich wyznawanym. I tak na przykład, gdy prezydentem demokratycznego państwa zostanie popierany przez nas kandydat, automatycznie uznajemy jego władzę za legitymowaną. Jeśli jednak wybory prezydenckie wygra osoba, której nie darzymy poparciem czy zaufaniem, wówczas zdarza się nam podważać jej legitymację, zwłaszcza gdy została wybrana na urząd w sytuacji niskiej frekwencji wyborczej. W państwach pokolonialnej Afryki problem legitymacji jest daleko bardziej skomplikowany niż w świecie zachodnim. Podczas gdy Max Weber wyróżnił trzy czyste typy prawomocnego panowania (legalne, tradycyjne i charyzmatyczne) w państwie, David Beetham uznał, że typologia ta jest nieadekwatna ze względu na różnorodność rodzajów władzy, które istniały w XX wieku. Pogląd Beethama odpowiada po części sytuacji w Afryce, gdzie w przypadku wielu pokolonialnych państw przetrwały różne lokalne systemy władzy przedkolonialnej (królestwa, sułtanaty, wodzostwa) o legitymacji tradycyjnej, przy jednoczesnym istnieniu na poziomie ogólnopaństwowym panowania legalnego lub quasi-legalnego, mniej lub bardziej zgodnego z państwowym porządkiem prawnym.

Książka ta jest zbiorem dwudziestu studiów przygotowanych przez badaczy polskich, którzy reprezentują różne dziedziny nauki: ekonomię, geografię, historię, politologię i stosunki międzynarodowe, prawo, socjologię. Badacze ci podjęli się analizy i opisu problemów, zjawisk oraz procesów, które nie zawsze są sobie bliskie. Autorów studiów łączy jednak wspólne zainteresowanie tym, czym jest i jak w dzisiejszym świecie funkcjonuje maszyna zwana państwem. Odmienność płaszczyzn i podejść badawczych jest o tyle cenna, iż pozwala na postrzeganie współczesnych problemów państwa z różnych perspektyw. Do kluczowych zagadnień poruszanych w tym zbiorze należą: idea państwa; fenomen państwa narodowego; istota władzy i jej prawomocność; państwo we współczesnej myśli politycznej; wpływ charakteru władzy państwowej na rozwój społeczny; wolność jednostki w państwie; suwerenność państwa; wielopłaszczyznowa transformacja państwa; różne aspekty funkcjonowania instytucji państwa; fenomen państwa w stanie upadku. Autorzy studiów korzystają z dorobku filozofów różnych epok, teoretyków państwa, badaczy dziejów najnowszych, uznanych autorytetów naukowych. Część tekstów powstała w oparciu o analizę dokumentów krajowych porządków prawnych oraz prawa międzynarodowego. W zbiorze tym poruszane są problemy Europy, obu Ameryk, Afryki, różnych regionów Azji i Pacyfiku. Takie podejście pozwala zapomnieć o istniejących odmiennościach kulturowych i dostrzec podobieństwa między społeczeństwami i państwami często – wydawałoby się – bardzo od siebie odległymi. Pomocna jest w tym również bogata literatura, do której kierują swych Czytelników autorzy. Zbiór ten nie pretenduje do roli całościowego opracowania traktującego o głównych problemach współczesnego państwa. Często autorzy nie odpowiadają nawet do końca na zadawane przez siebie pytania, a raczej inspirują Czytelników do szukania odpowiedzi. Odważne wnioski prezentowane w niektórych tekstach zachęcają nie tylko do rewidowania czy przewartościowywania wielu utartych poglądów, ale także obalają utrwalone niekiedy mity oraz zmuszają do dalszych intelektualnych poszukiwań.

Poprzez wieki ewolucji idei i instytucji obywatelstwa w Europie, płeć (obok wolności osobistej, wieku, pochodzenia, miejsca urodzenia, domicylu czy majętności ) należała do głównych kryteriów posiadania pełnoprawnego statusu obywatelskiego w państwie. Obywatelstwo aż do XX wieku miało charakter patriarchalny, jednak jego współczesna definicja implikuje równouprawnienie obu płci. Egalitaryzacja dostępu do pełnego obywatelstwa w nowożytnej Europie następowała wieloetapowo. Proces ten wiązał się ze zmianami mentalności społecznej i stopniowym znoszeniem prawnego upośledzenia kobiet w różnych dziedzinach życia.

[Democracy Building in Africa: The George Carew's Thought]. Większość współczesnych afrykańskich myślicieli politycznych uważa, że w państwach Afryki powinna zostać ustanowiona demokracja w miejsce dominujących tam obecnie różnych odmian autorytaryzmu. Jednakże niewielu z nich jest zdania, że liberalna teoria demokratyczna w kształcie, w jakim została skonceptualizowana i urzeczywistniona w praktyce politycznej na Zachodzie, daje odpowiedź na pytanie, jak wprowadzić ludowładztwo skrojone dla potrzeb Afryki. Niektórzy myśliciele afrykańscy krytykują rozmaite wady zachodniej demokracji liberalnej i szukają elementów demokratycznych w tradycyjnych rodzimych wartościach i politycznych instytucjach, wyrażając opinię, że możliwe jest ich współczesne wykorzystanie w procesie budowy demokracji w Afryce. Tymczasem sierraleoński filozof George Munda Carew, autor poglądów składających się na jedną z szerszych współczesnych wizji przyszłości państwa w Afryce, twierdzi, że „treść pojęcia demokracji nie jest jeszcze stała” i proponuje Afrykanom tylko przejściowe przekształcenie niektórych rozwiązań liberalnej teorii demokratycznej. Carew uważa, że obowiązkiem myślicieli politycznych jest tworzenie teorii demokratycznej, która pasuje do specyfiki konkretnego rodzaju państwa. Na potrzeby wieloetnicznego państwa afrykańskiego należy, jego zdaniem, wypracować taką normatywną propozycję polityczną, która będzie „dawać szansę na możliwie największą integrację członków państwa, kompatybilną z możliwie największym ich zróżnicowaniem”, a zatem umożliwiać „promowanie jednocześnie pluralizmu demokratycznego i kulturowego”. Krzysztof Trzciński, Budowanie demokracji w Afryce: Wizja George’a Carewa [Democracy Building in Africa: The George Carew's Thought], “Krakowskie Studia Międzynarodowe” 2010, Vol. 7, No 1: J.Zdanowski (ed.), Idee i ideologie w krajach Azji i Afryki [Ideas and Ideologies in Asia and Africa], s. 249-272.

W artykule tym przedstawiam i krytycznie analizuję główne wątki rozważań nigeryjskiego filozofa Ifeanyiego A. Menkitiego o przyszłości afrykańskiego państwa. Menkiti jest w pełni świadomy historycznej, etnicznej i terytorialnej specyfiki typowego pokolonialnego państwa w Afryce. Powstało ono w XX w. jako organizm charakteryzujący się bardzo głębokimi podziałami etnokulturowymi. Przebieg jego granic został jeszcze w czasach kolonialnych arbitralnie ustanowiony przez Europejczyków. W konsekwencji ich decyzji większość afrykańskich granic dzieli dziś członków wielu ludów na nominalnych obywateli różnych państw. Z drugiej strony, w granicach jednego państwa mieszkają ludy o odmiennym pochodzeniu i kulturze. Jak to ujmuje Menkiti, w następstwie działań Europejczyków Afryka jest dziś zatem narzuconym z zewnątrz zbiorem bytów prawnych. Afrykańscy przywódcy oficjalnie uznają granice państwowe w Afryce za nienaruszalne. Tym niemniej Afryka pokolonialna była, jest i zapewne będzie w przyszłości targana konfliktami o rozmaitej proweniencji, w tym granicznymi i separatystycznymi, w których kwestia wieloetniczności będzie odgrywać istotną rolę. O ile wieloetniczność sama w sobie nie jest przyczyną powstawania afrykańskich konfliktów, może stanowić dla nich podłoże, zwłaszcza gdy jest wykorzystywana przez ich głównych aktorów dla osiągnięcia określonych celów. Zdaniem Menkitiego, dalsze istnienie w Afryce granic o kolonialnym pochodzeniu jest kwestią wtórną. Filozof zdaje się bowiem postrzegać przyszłość wspólnej, pomyślnej koegzystencji różnych ludów w ramach afrykańskiego państwa przede wszystkim z perspektywy zaistnienia w nim sprawiedliwości. Odnosząc się do relacji między sprawiedliwością a dalszym trwaniem afrykańskiego państwa w kolonialnych granicach, Menkiti zauważa, że „choć może w końcu zaistnieć potrzeba nowego wytyczenia granic, nie musimy tego czynić natychmiast. Sprawiedliwość społeczna jest nadal silnym, cichym partnerem w zachowaniu granic państwowych. Jeśli państwo afrykańskie zdobywa szacunek swoich obywateli przez osiągnięcie sprawiedliwości w domenie publicznej, wówczas może nie być istotne, czy Afryka pozostanie taką, jaką jest ze swoimi obecnymi granicami czy też zostanie na powrót dopasowana do [jakichś] swoich wcześniejszych rozwiązań. Ważne jest, aby obywatele czuli się bezpieczni i aby wiedzieli, że ich życiowe szanse nie są rozwiewane przez to właśnie państwo, które ma ich wspierać”.

Dans les années 1997–2002, les Comores, un des plus petits et un des plus jeunes pays d’Afrique, ont été la scène d’un processus de la désagrégation de l’État, qui consistait non seulement en la désintégration effective du pouvoir central dans une partie considérable du territoire de l’archipel, mais également en la sécession des deux îles et l’émergence sur l’une d’elles d’un quasi-État qui, suite au concours de nombreuses circonstances, parvint à mener une existence autonome durant une période de cinq ans. D’après un point de vue rencontré fréquemment, c’est une situation économique précaire qui mena à la crise de l’État aux Comores ainsi qu’à l’intensification des tendances séparatistes dans ce pays. En réalité, le problème de l’effondrement de l’État comorien est bien plus complexe et des prémisses historiques, politiques, sociales et économiques, aussi bien que des facteurs liés à l’environnement y ont contribué.

The principal aim of this article is to explain the specificity of the requirement for the spatial distribution of votes in presidential elections – an institution that has existed in Nigeria since 1979 and in Indonesia since 2001. It also seeks to describe the political conditions which contributed to that institution’s introduction and functioning in those two countries. The article will end with a comparison between the two cases, including a discussion of the present differences between them. The article will also contain a preliminary appraisal of whether the existence of the requirement in question is helping to reduce the level of conflictive behavior in relations between ethnic groups in the multi-ethnic societies of Nigeria and Indonesia. This article has been published in "Acta Asiatica Varsoviensia" 2017, Vol. 30, Issue 1, pp. 89-107.