Bartosz Kuzniarz

I argue in this text that the economic mind is a culturally hegemonic, naturalistic interpretation of the behavior produced by the revolutionary nature of the economic and technical developments of the nineteenth and early twentieth centuries. Despite persistent criticism, people fulfilled the predictions of the economic model of a human being for so long that they committed an attribution error and took it to be the adequate vision of human nature. Neoclassical economic theory played a significant, even if involuntary, role in the spread of this illusion. I also claim that the concept of economic mind—as the dominant interpretation of human nature—currently functions as a self-fulfilling prophecy, reproducing behaviors that would have a chance to change (refuting the theory developed on their basis), were it not for the popularity of this concept as commonsensical definition of human nature.

W 1964 roku Herbert Marcuse postawił słynną tezę o jednowymiarowości współczesnego człowieka. Stanowi ona jedną z jego najważniejszych koncepcji teoretycznych, a także rozwinięcie tezy postawionej przez Marcusego już w 1937 roku w eseju O afirmatywnym charakterze kultury. Celem mojego artykułu jest krytyczna rewizja tej koncepcji. Z jednej strony kapitalizm kognitywny wzmocnił mechanizmy kontroli zachowań konsumenckich. Z drugiej strony społeczeństwo ponowoczesne jest jednak refleksyjne: produkcja wiedzy i samowiedzy ma w nim charakter systemowy. Połączenie tych dwóch procesów prowadzi – jak twierdzę – do wytworzenia raczej dwubiegunowej niż jednowymiarowej jednostki oraz kultury. Represywna desublimacja idzie dziś w parze z refleksyjnością. W rezultacie, podmiot ponowoczesny to akratyk – człowiek systematycznie postępujący wbrew własnej woli. W drugiej części tekstu dowodzę, że dwubiegunowa struktura ponowoczesnego podmiotu tworzy warunki sprzyjające rozwojowi współczesnego populizmu.

W latach 80. i 90. ubiegłego stulecia pojęcie postmodernizmu budziło skrajne emocje. Po jednej stronie lokowali się kpiarze i skrajni sceptycy, którzy uznali pisarstwo postmodernistyczne za humbug i wytwór intelektualnej mody. Po drugiej stronie znajdowali się ci, którzy w postmodernizm uwierzyli aż za bardzo, widząc w nim festiwal wszelkich różnic, a zarazem nadejście długo wyczekiwanego królestwa wolności. Czym był jednak w swej istocie ów straszny bądź ekscytujący postmodernizm? I czy nie nadszedł już czas, by spojrzeć na tę sprawę odrobinę chłodniejszym okiem? W Polsce wydaje się to tym bardziej wskazane, że tematykę postmodernizmu i ponowoczesności rozwijali w swych pracach głównie anglosascy marksiści, których twórczość została w naszym kraju po 1989 roku niesłusznie, choć ze zrozumiałych względów zaniedbana. Bohaterowie Goodbye Mr. Postmodernism to Perry Anderson, David Harvey, Fredric Jameson, Terry Eagleton oraz Slavoj Žižek, których autor umieszcza pod wspólnym szyldem „późnej lewicy". Książka stanowi zarazem encyklopedyczne wprowadzenie do ich teorii, jak i próbę uchwycenia nowego klimatu lewicowej myśli, która manierze wiecznej emancypacji oraz upodobaniu do kolorowych marginesów (wspólnym postmodernizmowi i "nowej", zrodzonej pod koniec lat sześćdziesiątych lewicy) coraz częściej przeciwstawia skłonność do odpowiedzialnej etycznie refleksji.