Mariusz Turowski

Artykuł stanowi próbę określenia najważniejszych współczesnych trendów dotyczących rozpoznania społecznych, politycznych i kulturowych aspektów myśli (tradycji) liberalnej. W tym celu przedstawione i poddane analizie są dwa podejścia. Pierwsze z nich to główna obecnie definicja liberalizmu przez pryzmat praw i uprawnień jednostki. Teoria liberalna w tym ujęciu związana jest w bardziej ogólnymi dyskursami społeczno-kulturowymi na temat pluralizmu, praw jednostek, rządów prawa, konstytucjonalizmu, swobód politycznych, wolnego rynku i praw człowieka. Z drugiej strony zbadane zostaje stanowisko I. Wallersteina, dla którego liberalizm jest wyrafinowanym konstruktem, projektem nastawionym na stworzenie i rozwijanie "geokultury" współczesnego świata - ideologicznej bazy usprawiedliwiającej nierówną dystrybucję bogactw i władzy w skali globalnej, układu powiązań określanego mianem nowożytnego (kapitalistycznego) systemu-świata. Zdaniem Wallersteina - którego wykładnia zaakceptowana zostaje w niniejszym tekście - ewolucja struktur systemu-świata nie uległa jeszcze zakończeniu, a niedawno jeszcze głoszony triumf kapitalizmu i liberalizmu musi być postrzegany przez pryzmat wielu faz, stadiów rozwoju i przemian zamiast w ramach tezy o "końcu historii".

Obszerny tom, na który składa się kilkanaście artykułów poruszających problematykę relacji europejskiego, oświeceniowego projektu nowoczesności do wartości, na jakich opiera się islam, a szerzej – religia. Przedmiotem podejmowanych tu analiz jest m.in. związek pomiędzy sekularyzacją a postulatem różnorodności światopoglądów i postaw w sferze publicznej, w tym także tych wywodzących się z doświadczenia religijnego. Niewątpliwą zaletą tomu jest szeroki wachlarz perspektyw badawczych: od filozoficznych i teologicznych, przez politologiczne oraz socjologiczne, po te z zakresu nauk o kulturze, a także różnorodnych orientacji światopoglądowych reprezentowanych przez autorów. W skład tomu weszło 16 tekstów autorstwa krajowych badaczy z kilku uczelni, reprezentujących liczne dyscypliny nauk społecznych i humanistycznych. Poszczególne rozdziały uporządkowane są według następujących części: „Islam a dylematy nowoczesności w historii idei”, „Religia a dyskurs i dialektyka dialogu-wykluczenia”, „Społeczne aspekty dialogu islamu z nowoczesnością”, „Religia a polityka”. Uzupełnieniem jest Aneks „Poza Europę, poza wykluczenia? Islam a współczesna historia Afroamerykanów w USA” w którym znajdziemy dwa teksty prof. Herberta Berga, w których autor omawia nieznaną szerzej w Polsce problematykę islamu afroamerykańskiego w USA.

The paper is an attempt to reconstruct difficult and problematic, but on the same time vital and crucial, links between liberalism and eurocentrism. That relationship is considered as a result of mutual self-seeking and profit-seeking with the process of colonization as historical and formational “epicenter” of European Modernity. Colonization, the “expansion of Europe” demanded an ideological background and backup which in reverse were fostered and strengthened by the opportunity of belonging to the extensive “colonial space-time”. “Rise of the west” together with “technologies of colonization”, refined and perfectioned during the era of “the long sixteenth century”, would have been inconceivable without a presence of specific “ontology” – the possessive individualism conceptualized and analyzed by C.B. Macpherson in his works on liberal (liberal-democratic) political theory.

Cultural, social and religious diversity is one of the most valued and most valuable aspects of our contemporary, globalized world. Sometimes it even tends to be described as a gift and invitation to dialogue instead of conflict and confrontation, as numerous authors – Samuel P. Huntington, Mary Habeck, Paul Berman, Bruce Bawer and many other – would have us to believe. Especially dialogue among religions – Judaism, Buddhism, Christianity and Islam – is an object of peculiar interest, expectations and hopes. Within the paper recent dialogic tendencies in cultures and societies are presented as one of the most important manifestations of humanism (both religious and a-religious), which is reconstructed in reference to social change, modernization, enlightenment, toleration and pluralism as phenomena analyzed and deliberated by Fracis Bacon on one hand and contemporary Macedonian philosopher and Muslim theologian, Ismail Bardhi, on the other. Is enlightenment without secularization possible? Does religious passion and zeal always lead to suspension, “overcoming”, elimination of reason? In the conclusion of the paper the significance of works by young Polish artist, Joanna Rajkowska, is being highlighted as an example of humanism and dialogism which struggle with recent waves of islamophobia in Europe.

The paper consists of three parts. In the first one, I consider the validity of the “civilizational paradigm” in contemporary social sciences and humanities, with special emphasis on philosophy and comparative historiographical studies. In the second one, I juxtapose selected Western approaches to civilization—those of Arnold Toynbee, Fernand Braudel and Corroll Quigley—with the perspective proposed by Ibn Khaldūn, the scholar and thinker widely recognized as the father of social sciences, especially those focused on or at least related to civilizational investigations. In the third part of the article, I raise questions about the prospects of reforming and reviving civilizations which undergo a crisis or experience a twilight phase in their development. Finally, in the context of the idea of Islamization of thought and knowledge, as postulated by Abdulhamid Abusu-layma, I address the question of the relationship between civilization and religion.

The problem of property and civil rights in the political theory developed by John Locke is linked to a broader issue of „the social bearing” of his philosophy. Following C.B. Macpherson, one can define that context as the period of birth and flourishing of „possessive individualism” . This paper concerns five aspects of „possessive individualism” understood as the historical and social environment for Locke’s theorizing on politics, economy and society, of which two are the aspects which influenced the form and the essence of theoretical project presented in Two Treatises on Government; two other refer to the consequences of Locke’s preoccupation with ideas that could be considered as examples of his possessive-individualistic attitude; and one constitutes the ‘architectonics’ of the main and the most famous arguments within the whole Lockean endeavour in political and social philosophy. The emphasis of this paper is on the latter pair of issues, but the article starts with an introduction to the conception of „possessive individualism”

Najważniejszym celem niniejszego przedsięwzięcia jest przedstawienie dorobku C.B. Macphersona i podjęcie próby wykazania ważności jego koncepcji ujęcia losów liberalizmu oraz rozpoznania problemów współczesnej demokracji. Publikacja jest pierwszą w skali ogólnoświatowej całościową prezentacją poszczególnych aspektów tezy o posesywnym indywidualizmie (a w języku polskim pierwszym w ogóle opracowaniem monograficznym dotyczącym tego autora). Nigdy wcześniej nie zostały zebrane i zrekonstruowane wszystkie analizy Macphersona wraz z towarzyszącymi im kontrowersjami. Odwołując się do postulatów autorów takich jak F. Cunningham oraz J. Townshend praca ta stanowi próbę „odzyskiwania” (retrieval) znaczenia dzieła autora The Political Theory of Possessive Individualism dla współczesnych rozważań (które powinny mieć swoje praktyczne skutki) nad demokracją, liberalizmem, kapitalizmem oraz – szerzej – tym, co polityczne i tym, co społeczne. Książkę tworzy 14 rozdziałów (ułożonych w trzy główne części). Całość podzielona jest na 6 „sekcji”. Pierwsza z nich pełni rolę zapowiadającą całość. Oprócz „Wstępu” znajduje się tu Rozdział 1. z biografią C.B. Macphersona oraz prezentacją jego projektu teoretycznego. W sekcji drugiej (pokrywającej się z pierwszą główną częścią książki) omówione są Macphersonowskie analizy idei posesywnego indywidualizmu w jej klasycznym modelu określanym za pomocą formuły „od Hobbesa do Benthama” (fraza stosowana często przez autora Political Theory). Przedstawione są tu kolejno koncepcje: Thomasa Hobbesa (rozdział 2), lewellerów (rozdział 3), Jamesa Harringtona (rozdział 4), Johna Locke’a (rozdział 5) oraz Edmunda Burke’a, Jeremy’go Benthama i Jamesa Milla (rozdział 6). Druga część pracy (sekcja trzecia) stanowi próbę zastosowania paradygmatu „posesywnego indywidualizmu” do współczesnych, dziewiętnasto- i dwudziestowiecznych ujęć teoretycznych w obrębie teorii czy filozofii politycznej. W rozdziałach 7. i 8. opisane są koncepcje, które pojawiły się po radykalnej „interwencji” w obrębie doktryny liberalnej autorstwa Johna Stuarta Milla. Przedsięwzięcie J.S. Milla oznaczało zrewidowanie podstaw liberalizmu, dzięki czemu możliwe stało się zadanie pytania o przekroczenie indywidualistyczno-posesywnego społeczeństwa i państwa oraz pojawienie się systemu określonego przez Macphersona mianem „demokracji rozwojowej”. W kolejnych rozdziałach tej części (i sekcji) rozprawy odnoszę się do (rozpatrywanych w porządku chronologicznym) „heterodoksyjnych” wersji liberalizmu powstałych po „przewrocie” dokonanym przez Milla. Rozważam tu zarówno bardziej demokratyczne jego odmiany – rozdziały: 10 (poświęcony dwóm koncepcjom wolności Isaiaha Berlina) oraz 12 (dotyczący projekt egalitarnego liberalizmu Johna Rawlsa), jak i przykłady współczesnego, neoklasycznego liberalizmu i „posesywnego indywidualizmu” („posesywnego libertarianizmu”): „demokracja równowagi” (rozdział 9) oraz narodziny neoliberalizmu (rozdział 11 dotyczący myśli Miltona Friedmana). W trzeciej części książki (sekcja czwarta) zastanawiam się nad kontekstami, z uwagi na które wartościowe może okazać się odwołanie do idei posesywnego indywidualizmu oraz analiz Macphersona dotyczących teorii demokracji i teorii politycznej w ogóle. Istnieje kilka tego rodzaju domen problemowych. Skupiam się na dwóch z nich. Pierwsza (rozdział 13) odnosi się do prób „ocalenia” przez G. A. Cohena „etosu równości i sprawiedliwości” przed liberalnym i neoliberalnym antyegalitaryzmem. Projekt ten realizowany był częściowo (choć nigdy nie wprost, explicite) w myśl analiz i postulatów zbieżnych z tymi, które znajdziemy w dziełach Macphersona (np. w jego krytyce koncepcji Berlina i Rawlsa) oraz w ramach pytania o perspektywy egalitarnego (demokratycznego, nie-posesywnego) ujęcia idei samo-posiadania (self-ownership, self-possession). Druga domena reafirmacji projektu posesywnego indywidualizmu związana jest z (zaprezentowaną w rozdziale 14.) jego „translacją” na język współczesnych „polityk emancypacji”. Podaję tutaj jeden przykład możliwości wykorzystania propozycji teoretycznej Macphersona – w obrębie studiów postkolonialnych i antyrasistowskich (Ch. Mills, P. Gilroy, U.Mehta, D. Armitage). Sekcja piąta pracy to „Zakończenie” zawierające zapowiadane omówienie głównych tez książki R.Tucka, The Rights of War and Peace, która – w sposób niezamierzony przez autora – umożliwia obronę tezy Macphersona. Szósta, ostatnia sekcja niniejszej rozprawy to dodatek w postaci oddzielnego eseju na temat „marksizmu Macphersona”. Jest to ważne zagadnienie w perspektywie pytania o „tożsamość ideologiczną” tego autora. Dla niektórych był on zbyt radykalnym socjalistą, inni natomiast uznawali go za przedstawiciela liberalizmu, której to orientacji nie zależy na żadnych, daleko idących reformach społecznych. Kwestia ta ma oczywiście i szerszy wymiar – odnosi się do wszelkich debat dotyczących krytyki liberalizmu i liberalnej demokracji, zarówno tych „wewnętrznych”, jak i tych „zewnętrznych” wobec tej orientacji.

The paper seeks to detect the most recent trends in identifying of social, political and cultural dimensions of liberal thought. Two such ways of theorizing are discussed. On one hand, the conventional conception of liberalism as a language of individuals' entitlement is presented. Liberal theory is associated here with general socio-cultural discourses of pluralism, individual rights, rule of law, constitutionalism, liberty, free market and human rights. On the other hand, a critical stance by I. Wallerstein is analysed. Wallerstein conceives the liberal proposal as a sophisticated project directed towards a development of modern geoculture, an ideological basis for the unequal, worldwide distribution of wealth and power, and baptises it as The Modern World-System. According to Wallerstein – and the author of this paper shares this view – evolution of structures of the World-System is far from completion, and the recent ,,triumph'' of capitalism and liberalism must be seen as one of the many stages of the evolution, and not as its peak and/or the ,,end of history''.Key words LIBERALISM, PLURALISM, CONSTITUTIONALISM