Jakub Dadlez

Artykuł ma na celu wstępne przedstawienie Jacques’a Derridy jako filozofa historii. Rozwijane przezeń pojęcia okazują się wiązać z konkretną wizją dziejów. Wizja ta ujawnia się już od pierwszych tekstów Derridy i stanowi nie tyle jeden z pomniejszych wątków, ile główny temat jego myśli. W artykule skupiono się na wybranym eseju Derridy, który doprowadził do jego sporu z Michelem Foucaultem. Zestawienie tych dwóch – skądinąd obu uznawanych za poststrukturalistów – filozofów służy uwydatnieniu kluczowej roli, jaką problem historyczności pełni w dziele Jacques’a Derridy. Tekst stanowi tym samym zachętę do rewizji statusu Derridy w polskiej humanistyce.

In this article I compare Hans-Georg Gadamer’s philosophical hermeneutics and Jacques Derrida’s deconstruction. I try to demonstrate the similarities (focus on language and history), but moreover the differences between them. The core issue is the problem of the other, which appears in the works of both authors. Two perspectives are applied: concerning the notion of text (or tradition), and referring to the field of the political. Gadamer strives to communicate with the other (text) in the mutual understanding, although he has no hope in finding a final sensus communis. Derrida emphasizes the difference underlying every thought, as well as situations of understanding as such. As a result, their visions of democracy differ – subtly, but essentially.

Po Kartezjuszu wątpienie w istnienie Boga staje się zwolna elementem systematycznego myślenia. Wiek XVII to wyjście z ostatniego po średniowieczu stulecia, „które chce wierzyć” (Lucien Febvre), początek rewolucji naukowej i wyzwolenia od chrześcijańskich dogmatów. Taka wizja zdaje się przekonująca, potwierdzają ją pełne religijnych odniesień przednowoczesne teksty – czy jednak trzymanie się ich litery i rozwijanie na ich podstawie historii mentalności nie jest pochopne? Czy myślenie bez odwołania do Boga to specyficzne osiągnięcie nowoczesności? Polskie ujęcie filozofii wczesnonowożytnej spod znaku Leszka Kołakowskiego, Stefana Swieżawskiego czy Krzysztofa Pomiana nie pozostawia wątpliwości: w epoce przednowoczesnej nie dało się myśleć o świecie, podmiocie czy wspólnocie bez Boga. Tymczasem należy wskazać na panujące przed XVII wiekiem stosunki władzy, uwarunkowania materialne (zwłaszcza wynalazek druku), sytuację wiedzy – a dalej na możliwe „sztuki działania” wbrew narzucanym schematom, w tym na zalążki pisemnego wyrażania nonkonformistycznych, groźnych dla samego autora refleksji. Każdą bowiem, nawet najszczelniej zamkniętą strukturę przebijają jej własne „linie ujścia”, każda ulega ciągłej autodekonstrukcji. Dzieje się to za pośrednictwem jednostek – dla omawianego okresu warto przyjrzeć się Mikołajowi z Kuzy, Pietro Pomponazziemu, Giordanowi Bruno i Michelowi de Montaigne. Nie dostrzegając w przednowoczesności takich jednostkowych możliwości myślenia bez Boga, a więc totalizując ją i ujednoznaczniając, reakcyjnie domagamy się jednolitości dla dzisiejszego świata. A przecież współczesność, jak i to, co ma dopiero nadejść, to zawsze różnorodność i wielość. Historia myślenia może i musi pomóc nam to rozumieć, byśmy nie popadali w – jakże nowoczesny – autorytaryzm.

In 1978 Jacques Derrida published a short text on Friedrich Nietzsche, entitled Spurs. Nietzsche’s Styles. Basing on it and on other of both authors’ writings, the article presents their understanding of truth, conceived metaphorically as a woman. The Nietzschean-Derridian concept of truth involves a mutual style of writing, therefore of thinking — since for the two philosophers language is an impassable sphere of thought. It turns out that philosophy — as an affirmation of the woman-truth — must rely on repeating the existing notions and problems in new configurations, therefore on a continuous interpretation and on undertaking all over again the effort of writing.

The article reconsiders a historical example of thinking about otherness. The example is the Essays by Michel de Montaigne, a piece of work from the early modern times which undermines the interpretation of the contemporary times as a modern age, i.e. supposedly more open, less dogmatic, and less hostile towards strangers. Four figures of otherness are taken into account: an infidel, a “savage,” a woman, and an animal, proving Montaigne’s particular openness. It turns out that the Essays induce a contemporary man to revise his sense of historical superiority in regard to men from the previous centuries; they also let him develop a more just relationship with others of the present times.