Nazif Muhtaroglu

Tanrı’nın basitliği doktrini Hristiyanlık ve İslamiyet’in de dahil olduğu çeşitli dini gelenekler tarafından savunulmuş bir düşüncedir. Tanrı’nın basitliği, ana-akım yoruma göre Tanrı’nın sıfatlarının Tanrı’nın kendisiyle aynı olmasını gerekli kılar. Bu makale, Tanrı’nın basitliği doktrinine karşı yöneltilen birtakım eleştirileri inceleyip tartışmaktadır. Dikkate alınan argümanlar günümüz Batı literatüründen Alvin Plantinga’ya ve Eş‘ari gelenekten ise Abdülkāhir el-Bağdâdî ve Sa‘düddîn et-Teftâzânî’ye aittir. Bu argümanların mantıksal yapısını açığa çıkaracak şekilde yeniden inşası yapıldıktan sonra onlara karşı getirilebilecek iki önemli eleştirinin nasıl yanıtlanabileceği hakkında öneriler sunulmaktadır. Plantinga’nın Tanrı’nın basitliği doktrinine karşı getirmiş olduğu eleştiri, Tanrı’nın sıfatları ile aynı kabul edilmesi durumunun yol açacağı kabul edilemez sonuçlar üzerine kuruludur. Eğer Tanrı’nın zatı ilahi sıfatlar ile aynı ise, bu durumda sıfatların hepsi zatıyla aynı olacak, bu sonuç ise sıfatların birbiriyle aynı olmasını beraberinde getirecektir. Bütün sıfatların birbiriyle aynı olması ise sadece tek bir sıfatın olması anlamına gelecektir ki bu hal Tanrı’nın kudret, bilgi vs. gibi farklı sıfatlarının inkârı demektir. Benzer bir akıl yürütmeyle, Tanrı’nın basitliği tezinin, sıfatların soyut nesneler olmasından dolayı, soyut bir nesne olduğu, dolayısıyla evreni yaratabilecek kudret ve iradeye sahip şahsi bir varlık olmadığı sonucuna da yol açtığı gösterilebilir. Olmayana ergiye (kıyâsu’l-hulf, reductio ad absurdum) dayalı bu argümanların benzerlerini Eş‘ari gelenekte de bulmaktayız. ‘Abd al-Qāhir al-Baghdādī, Tanrı’nın sıfatları ile aynı kabul edilmesi durumunda sıfatların da birbirleriyle aynı kabul edilmesi gerekeceğini, bu kabulün ise ilahi ilim ve kudretin taallukatının da aynı olması sonucunu doğuracağını söyler. Ne var ki Allah’ın zatını bildiği halde kudretinin zatına taalluk etmemesi bu iki sıfatın taalluklarının aynı olmadığını, dolayısıyla ilahi basitlik tezinin yanlışlığını gösterir. Sa‘düddîn et-Teftâzânî’ye göre ise sıfatlar kendi başlarına kaim varlıklar değildir, ancak başka bir varlığa bağlı olarak var olabilirler. Eğer Tanrı sıfatlarıyla aynı kabul edilecek olursa, Tanrı’nın da benzer şekilde başkasına bağımlı bir varlık olarak kabul edilmesi gerekir. Görüldüğü üzere, her iki Eş‘ari düşünür de Plantinga’nın argümanlarına benzer şekilde olmayana ergiye dayalı bir akıl yürütme yöntemini takip ederek Tanrı’nın basitliği doktrinini eleştirmektedir. Bu argümanlar, Tanrı ve sıfatları arasında bir ayrım olduğu varsayımından hareketle kurulmuştur. Nitekim hiçbir şekilde ayrım yapılamayacak olsa ne diye sıfatların ilahi zat ile aynı olduğu tezi savunulmaya çalışılsın. Bu argümanlara getirilecek eleştirilerin de böyle bir ayrımı büsbütün reddetmeden Tanrı ve sıfatları arasındaki ayniyeti açıklayan bir modele dayanması gerekir. Bu açıdan dikkate alınabilecek en seviyeli eleştiri, Frege’nin manâ (Sinn/sense) ve gönderim/mâsadak (Bedeutung/referent) ayrımına atıfla yapılacak bir ayniyet söylemine dayanabilir. Edward Feser bu ayrıma dayalı bir basitlik tezini Aquinas’ın analojik yüklemleme teziyle de destekleyerek savunmaktadır. Fakat böyle bir savunmanın da, yakından incelendiğinde, başarılı olamadığı görülecektir.

One of the classical arguments for the existence of God is the ontological argument. In the second half of the twentieth century, this argument was updated, and triggered new philosophical discussions under the title of “modal ontological argument.” These discussions have expanded with the emergence of the modal versions of the cosmological argument. However, despite the intense interest in arguments for the existence of God, the contemporary scholarship in the philosophy of religion largely overlooks the problem as to whether God is unique or not. In this paper, I aim to update Taftazānī’s argument for the uniqueness of God by means of the conceptual tools of the possible world semantics. Taftazānī’s argument is known as burhān al-tamānu in the Islamic kalām, and aims to show that postulating two omnipotent gods will result in contradictions due to a possible conflict between the two divine wills. The term tamānu refers to the conflict between these wills. So, I argue that this argument, supplemented by the conclusion of the modal ontological or cosmological argument, shows that there is only one God. I call this extended argument “A Modal Argument for the Uniqueness of God.”

The contributions, composed in this volume, are inspired not only by the necessity but also by the potentialities of a process which continues and deepens cross-cultural understanding, especially between Islamic and Western philosophy. Following the tradition of an East-Western symphony of thoughts, the authors focus on common horizons and while applying comparative and historical approaches, varieties of unity appear on the ways towards a New Enlightenment. The creative force, orchestrating the harmony in the web of Life, communicates in the mean time with the capacities of human beings, advancing in deciphering its micro-macrocosmic dimensions. Here, the encounter of the Logos of Life Philosophy (A-T. Tymieniecka) and Islamic Philosophy open the space for constructive disputation. In the wake of the crisis of postmodern unknowability, paths towards a new critique of reason go hand in hand with fundamental issues, being reflected newly.

There have been many developments in the field of science and religion over the past few decades. One such development is referred to as ‘theology of nature’ (ToN), which is the activity of building or revising theological frameworks in light of contemporary scientific developments, e.g., evolution, chaos theory, and quantum mechanics. Ian Barbour, John Polkinghorne, and Arthur Peacocke, all of whom are Christian thinkers, are the most well-known advocates of this kind of thinking. However, this discourse has not been examined from an Islamic perspective. Given this gap, in this article, we view this strand of thinking from the Ashʿarī school of thought that is part of the Sunnī Islamic kalām tradition. We first review how ToN manifests in the works of the thinkers mentioned earlier. Following this, we highlight the essential principles in Ashʿarism relevant to God, His interaction with the created world, and science. These are then compared with the ideas of the said thinkers. Two conclusions are reached. First, we demonstrate that atomism, which is generally understood as a long-held position in the Ashʿarī tradition, should not be held as a theological position but rather a philosophical or a scientific one. Second, an important distinction is made between science-informed theology (SIT) and contingency-informed theology (CIT). For Ashʿarīs, a CIT is sufficient for understanding God, but they would find the SIT displayed in ToN problematic. The motivation and methodology of localising or modifying God’s nature or attributes to fit the science of the day would be seen as theologically very costly and a form of scientism.

Tanrı’nın varlığına dair getirilen argümanlar, başarılı kabul edildiği taktirde en az bir tanrının var olduğu gösterir. Acaba kanıtların gösterdiği özelliklere sahip başka tanrılar da var mıdır? Bu sorun, Tanrı’nın tekliği problemi olarak bilinir ve özellikle orta çağ felsefesinde detaylı olarak tartışılmıştır. İslam kelamcılarının bu bağlamda Tanrı’nın tekliğini göstermek için verdikleri en önemli argümanlardan biri de “burhân-ı temânü”dür. Burhân-ı temânünün modal versiyonuna göre, her mümkün duruma gücü yeten ve iradesinde özgür iki tanrının iradeleri mümkün bir durumda çelişkiye yol açar. Dolayısıyla bu özelliklere sahip iki tanrı varsaymak problemlidir. Bu makale, bahsi geçen argümanın başarılı olduğunu kabul ederek, her mümkün duruma gücü yeten ama iradeleri zorunlu olarak aynı iki tanrının mümkün olup olmadığını tartışıyor. Bu alternatifin söz konusu olabileceği senaryoları ele alarak her bir senaryonun problemli sonuçlara yol açtığını savunuyor. Bu çerçevede kelamda “burhân-ı tevârüd” adıyla bilinen argüman da güncellenerek ele alınan tartışmaya nasıl katkıda bulunabileceğini gösteriliyor.

RésuméDans cet article, je propose d'explorer la structure logique de l'argument d'al-Bāqillānī en faveur de l'existence de Dieu et de montrer en quoi cet argument ne peut être rangé au sein de la classification classique des arguments de type ontologique, cosmologique et de dessein. La particularité de l'argument d'al-Bāqillānī réside dans le concept de Dieu qu'il présuppose. En me servant de l'analyse de Herbert Davidson et en critiquant l'interprétation de cet argument par Majid Fakhry, j'espère clarifier ce concept de Dieu par le concept d'agent. Pour résumer, je tente de démontrer qu'al-Bāqillānī présente un type d'argument particulier que nous appellerons “l'argument cosmologique à partir de l'agent”. Je le considère cosmologique parce qu'il s'agit d'une inférence qui part de l'univers pour aboutir à l'existence de Dieu. Néanmoins, cet argument est différent de l'argument cosmologique classique car il laisse une plus grande place au concept d'agent ainsi qu’à l'idée d'un dieu personnel.