Nusret Erdi Elmacı

Çağdaş epistemolojide bilginin doğasıyla ilgili yapılan tartışmalar bilgi için hangi koşulların gerekli ve öne sürülen koşulların ne ölçüde yeterli olduğu üzerine odaklanır. Epistemik açıdan bilgi iyi bir statüdür ve bunu sağlayan koşullar bilginin iyi bir statü olmasının dayanaklarıdır. Buna karşın, bilginin anti-konumu olarak düşünülebilecek cehaletin neden kötü bir statü olduğuna dair soruşturmalar oldukça yenidir. Klasik bir anlayış olarak cehaletin tarifi bilginin yokluğu olarak düşünülüyor olsa da son zamanlarda yapılan itirazlarla bilgiyi sağlayan koşullardan mahrumiyetin her zaman cehalet olarak nitelendirilemeyeceği gündeme getirilmiştir. Yeni görüş olarak isimlendirilen bu yaklaşım, cehaleti yüksek kriterler isteyen güçlü anlamda bilgiden ziyade doğru inancın yokluğu olarak ele almaktadır. Ancak yeni görüş için de cehaletin doğasını açıklamakta güçlükler söz konusudur. Alternatif bir görüş olarak normatif yaklaşım ise cehaletin normatif bir doğası olduğunu ve cehaletin entelektüel bir başarısızlık olarak düşünülmesi gerektiğini ileri sürer. Bu çalışmada, cehalete yönelik tartışma cehaletin neden kötü bir epistemik durum olduğunun izahı üzerinden incelenmektedir. Şöyle ki, bilgiyi iyi bir epistemik statü kabul etmenin nedenleri olduğu gibi, cehaletin de kötü bir epistemik statü olmasının nedenleri açıklanabilmelidir. Fakat cehaletin tarifinin bilgi veya doğru inançtan yoksunluk olarak yapılması yeterli bir açıklama sunmamaktadır. Çalışmanın iddiası normatif görüşün bu konuda en başarılı teori olduğudur. Buna rağmen cehalet olarak nitelendirmesi güç olan bazı durumlar için normatif görüşün hüküm vermekte problemli yönleri olduğu tartışılmaktadır.

Enformasyon savaşları her geçen gün daha fazla gündeme gelmektedir. Enformasyon savaşlarıyla çoğunlukla siber saldırılar kastediliyor olsa da enformasyonun bir silah olarak kullanımı daha geniş bir alana sahiptir. Toplumları kutuplaştıracak ya da çatışmaları kışkırtacak enformasyonlar da birer savaş silahı rolüne sahiptir. Çünkü savaşlar toplumsal desteğe ihtiyaç duyar ve bunun yolu savaşları meşrulaştıracak sebepler sağlamaktır. Bu nedenle, enformasyonun bir savaş aracı olarak kullanılması karşısında kalıcı bir barış için savaşı besleyecek enformasyonlara bir önlem alınması gerekmektedir. Sosyal medyanın günümüzde kazandığı güç sebebiyle bu konuda alınacak önlemlerin gerekliliği çok daha önemli hale gelmiştir. Ancak, enformasyonun kendisine has özelliklere sahip bir araç olması sebebiyle bu konuda alınacak önlemler bir silahsızlanma sorunu olarak ele alınamaz. Genel olarak barışın yalnızca bir silahsızlanma sorunu olamayacağını vurgulayan çağdaş yaklaşımlar barışın nasıl mümkün olduğuyla ilgili dikkate değer bir perspektif sunar. Özellikle demokratik toplumlarda barış istemi ve savaşa karşı toplum tepkisinin önemi yadsınamaz. Bu makalede, ebedi barışın nasıl mümkün olduğuna yönelik temel yaklaşımlar sunularak enformasyon savaşları karşısında nasıl bir tutum alınabileceği gösterilmeye çalışılacaktır. Makalenin sonucunda, enformasyonun toplumları kutuplaştırıcı etkileri sebebiyle, yanıltıcı ve manipüle edici enformasyonlara karşı bireylerin epistemik bir eğitime sahip olmasının önemi vurgulanacaktır.

Abdüksiyon ve en iyi açıklamaya çıkarım terimleri sıklıkla aynı akıl yürütme türü olarak ifade edilir. Fakat, yakın zamanlarda bunun bir hata olduğu iddia edilmektedir. Peirce’ün ileri sürdüğü abdüktif çıkarım beklenmeyen gözlemler karşısında yeni bir fikir üretmekle ilgiliyken, en iyi açıklamaya çıkarım ise hangi hipotezin en makul olduğunu belirlemekle ilgilidir. Bu çalışmada, iki çıkarım türü arasındaki fark epistemik rasyonalite üzerinden gösterilecektir. Epistemik rasyonalite bakımından, delil ve inanç arasında güçlü bir ilişki gereklidir. Bu açıdan incelendiğinde, abdüktif çıkarımın delilsel desteği zayıftır, ama bu sayede delillerinin ötesine genişleyerek hipotez yaratma olanağına sahip olmaktadır. En iyi açıklamaya çıkarım ise güçlü bir delilsel desteğe sahip olmadan meşrulaştırılamaz.

Epistemik açıdan birbirine denk olan ya da denk olduklarını kabul eden öznelerin aynı delillere dayanarak birbirine karşıt inançlar benimsemeleri akran anlaşmazlığı olarak adlandırılır. Böyle bir ihtilaf durumu karşısında hangi epistemik tutumun rasyonel olduğu tartışmalıdır. Uzlaşımcı yaklaşıma göre, bir akran anlaşmazlığında rasyonel olan reaksiyon öznelerin kendilerinde bir kusur olduğunu düşünmeleri ve ihtilaf konusu inançlarını askıya almalarıdır. Buna karşın Lackey, akran anlaşmazlığı durumlarında öznenin kendisinden şüphe etmesi gerektiğini ileri süren uzlaşımcı teze karşı çıkar. Ona göre yüksek düzeyde gerekçeli inançlar söz konusuysa, öznenin kusuru karşısındakinde araması rasyonel bir reaksiyondur. O halde, özne başlangıçta epistemik bakımdan akranı kabul ettiği kişinin bundan böyle akranı olmadığına inanabilir. Bu nedenle, Lackey’e göre uzlaşımcı tez hatalıdır. Lackey’nin itirazına cevap olarak Christensen, yüksek düzeyde gerekçelendirilmiş inançlarla ilgili anlaşmazlıklarda Lackey’e hak vermekle birlikte, bunun uzlaşımcı yaklaşıma karşıt bir durum oluşturmadığını düşünmektedir. Ancak, Christensen’ın bu savunması bir başka soruna yol açmaktadır. Problem şu ki, bazı durumlarda öznenin, karşısındakinin akranı olmadığına inanması uzlaşımcı görüşle uyumsuz bir sonuç verir. Dolayısıyla, anlaşmazlığa rağmen hangi durumlarda benimsenen inancın korunabileceğinin netleştirilmesi gerekmektedir. Bu makalede, yüksek düzeyde gerekçeli inançların, özneler için karşısındakinin akranı olmadığına inanmayı her zaman makulleştiren bir sebep sunmadığı ileri sürülecektir. Böylece, Christensen’ın savunmasının revize edilmesi gerektiği gösterilmeye çalışılacaktır.

Postmodern rölativizm için bilimsel bilginin gerçekliği keşfettiği iddiası asılsızdır. Çünkü neyin bilgi olduğu yalnızca belirli bir referans noktası, iktidar ilişkisi ya da dil oyunu gibi bazı çerçeveler altında söylenebilir. Dahası, bu tür çerçevelerin bilginin asli ölçütünü sunduğu veya alternatif çerçevelerle kıyaslanabilir olduğu söylenemez. Buna göre, evrensel birtakım standartlar yoktur. O halde, neyin bilgi olduğu konusu görelidir. Postmodernlerin yaygın olarak benimsediği bu yaklaşım iki bakımdan problemlidir: Birincisi, kendisini baltalayan bir teori sunar. Teorinin doğru varsayılması teorinin kendisini temelsiz bırakmaktadır. Böyle bir bilgi anlayışının ikinci problemi epistemolojinin meseleleri ve bilgi türleri konusunda bir karmaşa içerisinde olmasıdır. Bu makale, postmodern görüşün rölativizmin temel çıkmazından kaçamadığını ve postmodern savların epistemolojik bir karmaşa içerisinde olduğunu göstermeyi hedeflemektedir.